Radziwiłł Janusz h. Trąby (1579–1620), podczaszy lit., kasztelan wileński. Ur. 21 VII w Wilnie, był najstarszym synem Krzysztofa «Pioruna» (zob.) i jego drugiej żony Katarzyny z Ostrogskich, przyrodnim bratem hetmana w. lit. Krzysztofa (zob.). Matkę, katoliczkę, utracił 2 VIII 1579 i wychowywany był na kalwina. Jego ojcem chrzestnym został król Stefan Batory, który nadał mu węgierskie imię Janusz i obdarzył star. borysowskim.
Ok. r. 1595/6 wraz z bratem stryjecznym Jerzym Radziwiłłem, wówczas star. mozyrskim (zob.), Janem Ogińskim i Aleksandrem Tryzną wyjechał R. na studia zagraniczne pod opieką ochmistrzów Węgorzewskiego i Daniela Chojnowskiego. R. studiował w Strasburgu, w kwietniu i w maju 1596 odbył peregrynację po Nadrenii, odwiedził m. in. Heidelberg, Frankfurt nad Menem i Baden. W 2. poł. września 1596 zaangażował R. przybyłego do Strasburga z Genewy Daniela Naborowskiego jako nauczyciela języka niemieckiego i francuskiego. Dn. 20 IX t. r. wyruszył stąd do Bazylei, w której w lutym 1597 rozstał się z Jerzym Radziwiłłem, a sam z nowym ochmistrzem Sikorskim, przybyłym na miejsce Węgorzewskiego (który już 12 IV 1596 odjechał z powodu choroby ze Strasburga do kraju), w obawie przed zarazą opuścił 20 II t. r. Bazyleę; udał się najpierw na krótko do Genewy, w której zyskał przychylność Teodora Bezy. Otrzymał odeń listy polecające do króla Henryka IV i jego siostry kalwinki. Zwiedził R., ucząc się języka francuskiego, Lyon, Vienne i Orlean, i ok. 1 IV t. r. przybył do Paryża, pozyskał przyjaźń króla i księcia Condé, po po czym udał się do obozu francuskiego pod Amiens, gdzie zapoznał się z wieloma wyższymi oficerami francuskimi. Pozostawiając chorego Sikorskiego w Paryżu, z Chojnowskim i Janem Ogińskim przez Bazyleę, Konstancję, Ulm, Augsburg, Monachium, Ingolstadt i Ratyzbonę przybył 1 X 1597 do Pragi. Z Pragi powrócił przez Wrocław, Kraków i Lublin w grudniu t. r. na Litwę. Już w lipcu 1598 przygotowywał się R. do nowej drogi na Węgry w celu wzięcia udziału w walkach z Turkami pod komendą arcyks. Macieja Habsburga. Tym razem marszałkiem jego dworu został zaufany sługa ojca Jan Bojanowski; Zygmunt III udzielił zezwolenia na wyprawę. Dn. 19 IX t. r. w czasie drogi na Węgry chciał R. odwiedzić w Brześciu przebywającą tam pod opieką Chodkiewiczów kandydatkę na żonę księżniczkę słucką Zofię Olelkowiczównę, lecz nie został do niej dopuszczony przez jej opiekunów. Dn. 26 IX był w Sandomierzu, 6 X w Krakowie, 20 X w Tyrnawie na Słowacji, a 7 XI już w obozie wojskowym na wyspie na Dunaju, dwie mile od Budy, skąd wojsko blokowało jej załogę turecką, gdyż wskutek niepogody odstąpiło od właściwego oblężenia. R. widział Turków tylko jako jeńców lub z dala przez rzekę w Peszcie. Po opuszczeniu obozu na wyspie dunajskiej przebywał czas jakiś w Eszterhomie, ponieważ dowódca węgierski Palfi przyrzekł mu wyprawę na któryś z tureckich zamków. Gościł go na obiedzie arcybp Eszterhomu, spotkał się tam z Krzysztofem Zbaraskim. W drodze z Eszterhomu do Preszburka (Bratysławy) zwiedzał R. nad Dunajem Komarno, Raab i Starygrod, a następnie przygotowywał się do wyjazdu do Wiednia i stamtąd do Wenecji. Dotarł jednak tylko do Wiednia, w którym był 30 XI i zrezygnowawszy ze zwiedzania Włoch powrócił do kraju; w Hranicach na Morawach był już 18 XII, po czym udał się do Tarnowa i Jarosławia, 14 II 1599 był w Zamościu.
Ojciec R-a już w lipcu 1599 zyskał od podkanclerzego kor. Piotra Tylickiego i kanclerza lit. Lwa Sapiehy obietnicę nadania synowi «urzędu stołowego». W jej wyniku otrzymał podczaszostwo lit. po przejściu 13 VII 1599 Jana Karola Chodkiewicza na star. żmudzkie. R. był jego rywalem do buławy polnej, mając poparcie obu kanclerzy: kor. Jana Zamoyskiego i lit. Lwa Sapiehy, jednakże król już 13 IV 1600 odmówił R-owi buławy argumentując, że mimo doświadczeń wojskowych na dworze króla francuskiego i w wojsku cesarskim nigdy jeszcze nie dowodził żołnierzami. Odmowa ta, a następnie oddanie 27 IV 1601 buławy polnej J. K. Chodkiewiczowi zaostrzyło toczący się spór o rękę ostatniej księżniczki słuckiej i kopylskiej Zofii Olelkowiczówny (wnuczki Jerzego, zob.), której posag obejmował dwa księstwa, siedem miast i 32 folwarki. Opiekun małoletniej sieroty star. żmudzki Jerzy Chodkiewicz zawarł z Krzysztofem Radziwiłłem «Piorunem» układ na piśmie o wydaniu księżniczki za R-a, lecz po jego śmierci nowy opiekun, jego brat Hieronim, kaszt. wileński, zobowiązał się wobec swoich braci Aleksandra i Jana Karola, że bez ich zgody nie zgodzi się na związek Olelkowiczówny z R-em. Wywiązał się proces przed Trybunałem Lit., a w r. 1600 omal nie doszło w Wilnie do walki, do której obie strony ściągały siły. Zapobiegła jej zawarta w Trybunale Lit. 8 VI 1600 ugoda, na mocy której R., wydawszy przyrzeczenie na piśmie, że pozwoli przyszłej żonie pozostać katoliczką i nie będzie budował zborów w jej dobrach, poślubił Olelkowiczównę 1 X t.r. w Brześciu Lit. Uprzednio uzyskał dyspensę papieską z racji pokrewieństwa.
R. już w lipcu 1600 walczył w oddziale Jerzego Farensbacha, woj. wendeńskiego. Zaraz po ślubie wyruszył na wojnę inflancką na czele 200 husarzy komputu lit. pod por. Wincentym Wojną. Od połowy października 1600 przebywał w Kokenhausen (Koknese), skąd wzywał ojca do Inflant i czuwał nad renowacją umocnień zamku i miasta, nakazując wzmocnienie wyjazdu do miasta dwoma nowymi izbicami. Dn. 14 XII t. r. opuścił R. Kokenhausen udając się z Ludwikiem Wejherem, Szczęsnym Niewiarowskim i kniaziem Jerzym Sokolińskim na czele 300 ludzi na miejsce koncentracji wojska drogą na Cesis. W Siguldzie szpieg doniósł mu, że tego dnia przybywa do Lemsal (Limbaži) E. von Mehdem w 500 jazdy szwedzkiej. Wyprawił więc R. tabor do Cesis, a z jazdą ruszył do odległego o 50 km Lemsal, natarł przed świtem na część oddziału rozlokowaną w osadzie pod zamkiem i rozbił ok. 200 żołnierzy, po czym nie mogąc zdobyć zamku podążył do Cesis, gdzie przybył wieczorem 22 XII, a 31 XII doręczył przybyłym rotmistrzom mandaty hetmańskie swego ojca. Gdy jednak wojsko nie słuchając rotmistrzów rozjeżdżało się, a nawet zamierzał opuścić je sam Farensbach, również R. 14 I 1601 wyjechał do młodej żony, zleciwszy dowództwo pułku swemu porucznikowi Wojnie. Karol Sudermański po zajęciu zamku Cesis przybył 21 III pod Kokenhausen, musiał jednak 15 IV t. r. przerwać oblężenie zamku. Dopiero 11 V t. r. hetman w. lit. Krzysztof Radziwiłł wysłał z Onikszt syna Janusza i podkomorzego trockiego Bohdana Ogińskiego w celu przerwania szwedzkiej blokady zamku w Kokenhausen. Przerwał ją tegoż dnia przebywający w Kurlandii Jan Siciński, marszałek upicki, podporządkowany następnie rozkazom R-a, który pod Kokenhausen dowodził ok. 1 000 jazdy blokując zamkniętych w mieście niemal dwukrotnie liczniejszych Szwedów. Po wzmocnieniu tych sił, dzięki przybyciu oddziału marszałka w. lit. Krzysztofa Dorohostajskiego, walczył R. 29 IV w potyczce z odsieczą szwedzką dla miasta Kokenhausen i zmusił ją do odwrotu. Nazajutrz nie wziął jednak udziału w rajdzie pod odległy ok. 20 km zamek Ergle, dokąd Carl Carlsson Gyllenhjelm wycofał się po tej potyczce i po częściowym rozbiciu 2 V oddziału szwedzkiego. Gdy 22 VI Gyllenhjelm nadszedł pod Kokenhausen K. Radziwiłł 23 VI stanął do bitwy, w której R. dowodził jednym z pięciu pułków. Dwa pułki J. K. Chodkiewicza i R-a tworzyły czoło sił polskich jako tzw. ludzie przedni, a następnie walczyły na prawym skrzydle polskim nad Dźwiną z oddziałem von Mehdema. Po zwycięskiej bitwie obaj Radziwiłłowie, hetman i jego syn Janusz na wieść o nadciąganiu Jana Zamoyskiego z armią kor. odjechali ok. sierpnia 1601 do Wilna. W dalszych walkach nie wziął R. zapewne udziału, przebywał w Słucku, a do Inflant, do Kokenhausen przybył w listopadzie t. r. Uczestniczył prawdopodobnie w wyprawie J. Zamoyskiego na Wolmierz (Valmiera), którego załoga kapitulowała 21 XII 1601, na Dorpat (Tartu) i na Felin (Viljandi) zdobyty 17 V 1602, po czym powrócił na Litwę.
Obrany posłem na sejm udał się R. na przełomie stycznia i lutego 1603 do Krakowa. Dn. 19 II t. r. izba poselska dziękowała K. Radziwiłłowi oraz Januszowi za walki w Inflantach. Zacieśniły się wówczas związki R-a z opozycyjnym stronnictwem popularystów J. Zamoyskiego, zwłaszcza gdy po śmierci ojca (20 XI 1603) nie otrzymał po nim żadnych starostw, mimo że miał na nich zapisane poważniejsze sumy pieniężne, jak np. na star. dudzkim (Dudy w pow. oszmiańskim), nadanym 15 XII 1603 jego głównemu rywalowi J. K. Chodkiewiczowi. Także star. soleckie w Koronie otrzymał Zygmunt Myszkowski. Odtąd R. nie ukrywał wrogości wobec króla i sprzeciwiał się ostro jego drugiemu małżeństwu z Konstancją Habsburżanką. Utrzymywał stałe kontakty z dworem francuskim, wysłał tam jeszcze za życia ojca w październiku 1603 D. Naborowskiego, który powrócił w sierpniu 1604 z niezwykle łaskawym i poufnym listem Henryka IV do R-a. W październiku 1604 odwiedził R. marszałka w. kor. Z. Myszkowskiego w Pińczowie, aby mu przedstawić swe warunki ugody z królem, a gdy nic nie osiągnął, przeprowadził swój wybór na posła na sejm, uzyskując instrukcję nakazującą likwidację swawoli żołnierskiej i «obwarowanie» w interesie dysydentów konfederacji warszawskiej. Na sejm 1605 r. przybył do Warszawy w niedzielę 6 II, bronił na nim z uporem sprawy dysydenckiej aż do ostatniego dnia obrad sejmu, tj. do 3 III t. r. grożąc jego zerwaniem. Wobec obojętności J. Zamoyskiego mediacji podjął się J. K. Chodkiewicz; okazała się ona jednak, wobec nieustępliwości stron, bezskuteczna i sejm rozszedł się nie podjąwszy uchwał. Obrany posłem przez sejmik wileński na sejm następny przybył R. do Warszawy 17 III 1606 na czele 500 jazdy i piechoty i zatrzymał się w swym pałacu przy Krakowskim Przedmieściu, w którym nabożeństwo kalwińskie odprawiał jego kaznodzieja nadworny Piotrowski. W izbie poselskiej zjawił się 17 III t.r. i odtąd żądał «obwarowania» konfederacji warszawskiej piętnując za tumult krakowski z r. 1591 króla, który «z okna na tę tragedyję patrzał». Na jego żądania powołano komisję do redakcji «skryptu» o konfederacji warszawskiej. Dn. 20 III t.r. wybuchł tumult między strażą marszałkowską i dworzanami R-a, uspokojony przez niego i rozwiązany kompromisowo. W kwietniu 1606 porozumiewał się R. z Mikołajem Zebrzydowskim, przebywającym w Stężycy, po czym sam zjechał do niej na zjazd szlachecki i 11 IV t.r. wziął udział w naradzie obecnych w niej senatorów, nie chciał jednak wotować i był niechętny zjazdowi, Stężycę opuścił przed 16 IV powracając na sejm do Warszawy, na którym 17 IV przygotowano konstytucję o tumultach religijnych. W czasie tzw. przez historyków nocy jezuitów z 17 na 18 IV król i biskupi odmówili swej zgody na konstytucję, a R. zaprotestował w odwet przeciw podatkom zarzucając m. in. królowi kasatę wyroku Trybunału w Wilnie w sprawie metropolity unickiego i dyzunitów. Sejm znów rozszedł się, choć król i jego stronnictwo usiłowało ocalić przynajmniej uchwałę o poborze.
Powróciwszy na Litwę zabiegał R. o odebranie J. K. Chodkiewiczowi niegrodowego star. dudzkiego. Kanclerz lit. Lew Sapieha, szwagier R-a, odmówił mu jednak 28 V 1606 wydania mandatów pozywających na sąd J. K. Chodkiewicza o Dudy, wobec czego R., przy pomocy brata Krzysztofa, wezwał swych dzierżawców i klientów, aby obsadzili sejmiki, a następnie wyruszyli zbrojnie pod Lublin na nowy zjazd opozycji. Zwolennicy R-a uzyskali przewagę na sejmikach w Połocku i Oszmianie (16 V) oraz na zgromadzeniu szlachty w Wilnie (28 V). Ok. 3 VI przybył R. do Lublina na czele 500 ludzi, 4 VI uzgodnił z M. Zebrzydowskim swój wybór na marszałka zjazdu i 5 VI został nim obwołany na wniosek Zebrzydowskiego przez aklamację. Był R. doskonałym przywódcą rokoszu, a zarazem jako wpływowy magnat i gorliwy kalwin stanowił przeciwwagę dla właściwego przywódcy, gorliwego katolika, Zebrzydowskiego. Jako marszałek inspirował R. nastroje antyklerykalne zyskujące coraz większą popularność wśród szlachty. W uchwalonym pod Lublinem uniwersale wysunięto zarzut łamania praw i wolności szlacheckich, zapowiadano poselstwo do króla i wzywano szlachtę pod groźbą kar na zjazd rokoszowy pod Sandomierz. W dniu zamknięcia zjazdu 17 VI Jan Herbut podziękował w imieniu rycerstwa R-owi za prowadzenie obrad. Po zjeździe R. zachęcał konfederatów do przybycia pod Sandomierz, nie mógł jednak obiecać im zapłaty. Sejmiki pow. wiłkomierskiego i kowieńskiego, mińskiego i witebskiego uchwaliły 21 VII 1606 rokoszową instrukcję swym posłom do Sandomierza, natomiast sejmik upicki wysłał tylko jednego posła nakazując mu zadeklarowanie poparcia. Antymagnacki charakter żądań szlachty upickiej wskazuje, że nie była inspirowana przez R-a.
R. gromadził na zjazd sandomierski do swego pocztu szlachtę nawet z Rusi Kor. i Podola. Obrany został w dniu zagajenia zjazdu 10 VIII marszałkiem na wniosek szlachty małopolskiej, mimo swej nieobecności, a gdy udali się do niego jej przywódcy Jakub Sienieński i Prokop Pękosławski wybór przyjął. Jako magnat R. odrzucał postulaty szlachty rokoszowej, jego klienci z Czermińskim na czele nie dopuścili 14 VIII do obioru marszałkiem rokoszowym arianina J. Sienieńskiego, wojewodzica podolskiego. Dn. 12 VIII t. r. podpisał R. list do Stanisława Żółkiewskiego, w którym prosił go o pozostawienie wojska kwarcianego na Ukrainie. W czasie zjazdu rokoszowego występował jako mediator między szlachtą a kaszt. krakowskim Januszem Ostrogskim, zarzucającym jej, że chce «odmiany Pana», tj. detronizacji Zygmunta III; 16 VIII ratował posłów sejmiku wiszeńskiego, a nawet senatorów, przed szablami szlacheckimi zapobiegając zbrojnemu starciu z magnackimi chorągwiami nadwornymi, które przybiegły na ratunek swym panom. Dn. 17 VIII Zebrzydowski zaproponował dodanie królowi «gubernatorów» w postaci senatorów rezydentów, a w rzeczywistości trójki przywódców rokoszu; siebie, R-a i J. Ostrogskiego, którzy objęliby władzę w Rzpltej. W czasie układania artykułów zjazdu sandomierskiego 29 VIII poparł R. wniosek o wyłączeniu arian z postanowień o pokoju religijnym. Dn. 4 IX deputaci zatwierdzili artykuły, 6 IX odczytano w kole instrukcję dla posłów do króla, a 9 IX R. w kościele pokrzywnickim uroczyście, w imieniu zgromadzonej szlachty, odprawił do króla posłów. Dn. 6 IX wystosował pismo do sejmiku średzkiego; nie odniosło ono skutku, gdyż zajął w nim stanowisko zbyt regalistyczne. Gdy wojska królewskie zetknęły się z rokoszanami 2 X 1606 pod Janowcem nad Wisłą, król pragnął przy przeprawie na jej prawy brzeg wymusić kapitulację. R. i Zebrzydowski liczyli na układy, a Stanisław Stadnicki «Diabeł» przeprawił się na prawy brzeg już 3 X. Wezwani do kapitulacji R. i Zebrzydowski zgodzili się tylko na ugodę gwarantującą bezpieczeństwo rokoszanom i żądali umieszczenia artykułów rokoszowych w programie obrad najbliższego sejmu. Na tych warunkach 3 X zawarto ugodę i króla przeprosili pieszo najpierw Zebrzydowski, a następnie R. Obaj wydali 7 X w Janowcu deklarację powtarzającą dawne zarzuty, król wydał uniwersał o ugodzie, a senatorowie zawiadomili o ustaniu zamieszek i zabezpieczeniu Rzpltej przeciw możliwym «praktykom absolutystycznym». Był to tylko chwilowy kompromis wymuszony na królu przez magnaterię zwaśnionych stron.
Na przełomie marca i kwietnia 1607 wysłał R. swego zaufanego współpracownika arianina Samuela Grądzkiego do króla, aby przeprowadzić pertraktacje w sprawie ugody z obozem rokoszowym, a zwłaszcza różnowiercami, a gdy misja ta zawiodła, udał się do obozu rokoszowego pod Jędrzejów. Dn. 11 IV t.r. podpisał uniwersał zjazdu jędrzejowskiego wzywający szlachtę pod broń w celu ratowania wolności. Spod Jędrzejowa wyruszył następnie, wspólnie z Zebrzydowskim jako hetmanem rokoszowym, na czele zbrojnych oddziałów i dość licznie zgromadzonej szlachty ku Warszawie, aby wymusić na królu ustępstwa na rzecz rokoszu, a gdy Zygmunt III nie ugiął się, podpisał 24 VI pod Jeziorną wypowiedzenie mu posłuszeństwa. R. doceniał przewagę sił króla i licząc się z klęską już 16 VI wysłał do brata Krzysztofa obszerną instrukcję, co ma czynić na wypadek klęski rokoszan. Król na czele 2 tys. kwarcianych, przyprowadzonych przez S. Żółkiewskiego, 1 500 jazdy i 4 500 piechoty wyruszył przeciw rokoszanom liczącym ponad 5 tys. żołnierzy i ok. 1 tys. szlachty. Rokoszanie cofnęli się, ponieważ zarówno Zebrzydowski jak i R. dążyli do prowadzenia pertraktacji i unikali bitwy. Oba wojska spotkały się dopiero 6 VIII 1607 pod Guzowem. R. objął lewe skrzydło naprzeciw prawego królewskiego, którym dowodził J. K. Chodkiewicz. Dysponował 3 tys. żołnierzy i pocztami swych dworzan i klientów, także z Korony. Bitwę rozpoczął Chodkiewicz, oddziały R-a przełamały jednak jego szyk i husarze R-a, wykorzystując ucieczkę czterech chorągwi dowodzonych przez Chodkiewicza, uderzyli wprost na husarię strzegącą króla, a Hołownia, husarz R-a, dopadł do namiotu królewskiego i zawołał szyderczo «a gdzie ów Szwed», zginął jednak zaraz potem. O wyniku bitwy zadecydował atak lewego skrzydła wojsk królewskich prowadzony przez S. Żółkiewskiego. Wg relacji książęcego dworzanina Jana Pękalskiego R. widząc klęskę przesiadł się na innego konia, a puścił luzem tego (o nazwie «Odwaga»), na którym prowadził oddziały do bitwy, stąd uważano, że poległ, a król nakazał wstrzymanie pościgu. Nie potwierdza natomiast Pękalski mylnych pogłosek o stracie przez R-a szkatuły z kosztownościami i tajnymi dokumentami, dotyczącymi rzekomo projektu osadzenia na tronie polskim księcia siedmiogrodzkiego. Utracił natomiast R. swoje «wozy skarbne». R. uciekł aż pod Lublin, a następnie udał się na Podlasie do Starejwsi, zbierał na nowo żołnierzy. J. K. Chodkiewicz udał się pod Brześć Lit. Obaj oskarżali się wzajemnie o organizowanie zamachów na swe życie. Chodkiewicz twierdził, że zasadzają się na niego słudzy R-a: Żółty i Biszlay. R. oskarżał również Żółkiewskiego, jakoby miał wysłać z Wołynia po jego głowę rotmistrza chorągwi kozackiej, niejakiego Dobka, który na Polesiu połączył się z Aleksandrem Lisowskim i Ruckim. Lisowski i Rucki pochwycili jednak Dobka i przyprowadzili do R-a, bawiącego wówczas w Kojdanowie na Białorusi, a następnie, mimo jego zakazu, zastrzelili. W celu pogodzenia zwaśnionych magnatów lit. król wysłał na Litwę do obozu Chodkiewicza pod Brześć Lit. w czerwcu 1608 swych komisarzy Gabriela Tęczyńskiego, woj. lubelskiego, i Henryka Firleja, referendarza kor., którzy wymogli na nich wzajemne przyrzeczenie nie następowania «ani na honor ani na zdrowie», a R. obiecał rozpuścić żołnierzy i przybyć na dwór królewski.
Po zawartej ugodzie i listownym tylko przeproszeniu króla opuścił R. kraj wyjeżdżając 27 VII 1609 ze Starej wsi z żoną, którą następnie pozostawił w Bazylei pod opieką ochmistrza Davida Zalda. Zarząd swych dóbr pozostawił arianinowi Samuelowi Grądzkiemu oraz Jerzemu Kapaszczewskiemu, stolnikowi mińskiemu, i Maciejowi Łążyńskiemu. Z Bazylei udał się na dwór króla Henryka IV do Fontainebleau i Paryża. Do Bazylei powracał w r. 1607 i na początku 1610 r. Król Henryk IV zamierzał powierzyć R-owi generalstwo nad wojskami zaciężnymi w Niemczech, lecz nim to nastąpiło został zamordowany i R. zdecydował się wracać do kraju. Powrócił w listopadzie 1610. Dn. 21 I 1611 był w Toruniu, 3 V w Kojdanowie pod Mińskiem Lit. Po powrocie R-a wywiązał się nowy jego konflikt z królem, ponieważ nie odniósł skutku ostry protest R-a przeciw spaleniu 2 VII t.r. zboru wileńskiego, zabójstwu duchownych kalwińskich, a także poranieniu i obrabowaniu Marcina Bielickiego, kaznodziei kojdanowskiego. Dn. 5 VII t.r. sejmik nowogródzki w odrębnym liście przesłanym R-owi przez Adama Bielikowicza dziękował mu za udział w tłumieniu powstania kozackiego Andrzeja Nalewajki, które dotknęło również Słuck. R. odchorował spalenie zboru wileńskiego, a «gdy dowiedział się o szczęśliwym zwycięstwie JKM z wzięcia Smoleńska, miasto radości omglał» – donosił 15 VII 1611 żonie J. K. Chodkiewicz. Ok. 17 VIII t.r. R. postarał się o poselstwo (z woj. wileńskiego) na sejm warszawski, uważał bowiem, że w tej sytuacji żadna inna kandydatura różnowiercza poza nim by nie przeszła. Dn. 24 VIII t.r. powitał na zamku warszawskim krótką oracją króla i służył mu jako podczaszy przy uczcie.
R. zajmował się w t.r. procesem o wielkie dobra Kopyś na Białorusi, które 7 I 1606 sprzedał za 75 tys. złp. trzem braciom Maksymowiczom Łomskim, a 11 II 1612 zajechał zagarniając znów dla siebie, aby 3 III 1614 sprzedać raz jeszcze tymże Maksymowiczom za 80 tys. złp. z wyłączeniem ze sprzedaży zboru kalwińskiego ze wsią Wołosowicze oraz z klauzulą poddającą Kopyś i pobliską Kruhłę pod jego opiekę prawną. Dn. 9 III 1612 utracił żonę, zmarłą w Omyleńcu, pochował ją w Słucku w cerkwi zamkowej św. Trójcy przed 1 VI t.r. i już jesienią t.r. udał się do Królewca podjąć starania, uwieńczone powodzeniem, o rękę Elżbiety Zofii Hohenzollern, córki elektora brandenburskiego Jana Jerzego i Elżbiety ks. Anhalt-Zerbst. Elektor Jan Zygmunt przyjmował go wspaniale ucztami i łowami, a następnie udał się z nim do Gdańska.
Po powrocie R-a na Litwę, L. Sapieha namawiał go do wzięcia na żołd konfederatów wojskowych i wyruszenia z nimi na Moskwę. R. był jednak stale przeciwnikiem prowadzenia wojny na wschodzie. Opinia publiczna uważała nawet, że podburzał wojsko przeciw królowi. Wraz z Janem Korsakiem został R. obrany posłem oszmiańskim na sejm i już w dniu swego wjazdu do Warszawy, 15 III 1613 obalił w izbie poselskiej projekt konstytucji zabraniającej żołnierzom wychodzenia poza granice państwa. W dniach następnych zajmowały go utarczki z hetmanem lit. J. K. Chodkiewiczem, a następnie popieranie posłów elektora brandenburskiego Jana Zygmunta w ich staraniach załatwienia na sejmie spraw spornych po myśli elektora. Przyjął ich 22 III t.r. u siebie, a następnie aż do zakończenia sejmu przejednywał podarkami nieprzyjaznych elektorowi, broniących interesów Rzpltej, posłów z Wielkopolski i Kujaw, wydał nawet dla nich bankiet. Jednocześnie w czasie obrad końcowych wysunął 26 III dość umiarkowany projekt konstytucji o zakazie prześladowania z powodu kultu religijnego, bronił jej 29 III i silnie wzburzony opuścił salę obrad. Dn. 31 III t.r. zaprotestował przeciw odmowie uznania wyznania kalwińskiego w Księstwie Pruskim przez komisję królewiecką, a 1 i 2 IV t.r. wygłosił ostre przemówienia, w których wystąpił raz jeszcze w obronie tolerancji religijnej i potępił królewską politykę moskiewską oraz nieumiejętne prowadzenie tej wojny. Po zamknięciu sejmu jako jeden z 24 posłów złożył protestację w grodzie warszawskim 3 IV t.r. przeciw duchownym uchylającym się od udziału w obronie państwa, wadliwemu sposobowi konkludowania obrad sejmu i odrzuceniu tolerancji religijnej. W maju t.r. bronił jednak Wilna, w którym przebywała królowa, przed wtargnięciem konfederatów wojskowych. W czerwcu 1613 udał się R. do Berlina, w którym 7 VII t.r. odbył się jego uroczysty ślub i wesele z Elżbietą Zofią Hohenzollern. Wystąpił na nim w stroju polskim w otoczeniu 18 «sług», z których dwóch było wojewodzicami, dwóch sędziami ziemskimi, a jeden D. Naborowski jego nadwornym poetą. Towarzyszyła mu setka piechoty węgierskiej i 60 kozaków w «rynsztunku od srebra». Po ślubie zamieszkał w Gdańsku, a wypełniając warunki kontraktu ślubnego zgromadził 140 tys. złp. na zakup zamku i dóbr Lichtenberg i Lauenstein we Frankonii.
W r. 1614 nawiązał R. współpracę z J. K. Chodkiewiczem oskarżonym przez dwór królewski, podobnie jak i on, o bliską współpracę z konfederatami wojskowymi. W r. 1615 R. został obrany na sejmiku kowieńskim posłem na sejm, na który przybył dopiero 8 III t.r., nazajutrz był na zamku u króla, który przerwał naradę z senatorami, aby go powitać. Przyjaźnie przyjął go królewicz Władysław. R. wystąpił jednak na sejmie jako przywódca opozycji, żądał, wspólnie z Janem Herbutem, postępowania prawnego przeciw sprawcom wojny moskiewskiej, a 11 III potępił decyzję sądzenia konfederatów zamiast istotnych sprawców konfederacji; 17 III wszedł do komisji w sprawie naruszenia przez króla paktów konwentów przez wszczęcie wojny moskiewskiej, a 18 III żądał wewnętrznego pokoju religijnego i popierał interesy Gdańska i Elbląga, od których to miast otrzymał 6 tys. i 4 tys. złp. Dn. 23 III raz jeszcze domagał się pokoju religijnego przez reasumpcję konstytucji sejmowej z 1593 r. i pociągnięcie do odpowiedzialności winnych tumultów. Po ukończeniu sejmu podpisał 27 III 1615, wspólnie z przywódcami opozycji różnowierczej, protest w sprawie łamania tolerancji religijnej. Schyłek r. 1615 spędził na Litwie, głównie w Słucku, przygotowując się do wyjazdu za granicę, który zapowiedział 4 XII w liście do brata Krzysztofa. Przyczyną wyjazdu był konflikt z dworem na tle stosunku R-a do wojny z Moskwą. Brata, nowo mianowanego hetmanem polnym lit., przestrzegał przed angażowaniem się w sprawy moskiewskie. Nawet w liście do królewicza Władysława poddał 28 III 1616 gwałtownej krytyce agresywną postawę Wazów wobec Moskwy.
T.r. R. wyjechał z kraju, najpierw udał się do Berlina, a następnie osiadł na dłużej w Torgau w Saksonii, gdzie przebywał jesienią. Pobyt poza granicami wykorzystywał na kuracje w cieplicach. W czasie częstych wizyt na dworze elektora saskiego w Dreźnie zasiadał na naradach wspólnie z królem Czech Ferdynandem II Habsburgiem, jako książę Rzeszy, co zarzucali mu później polscy polemiści szlacheccy. Z Saksonii przeniósł się w lutym 1617 do Frankfurtu nad Odrą, w którym czekał na posłów Zygmunta III, gdyż zamierzał pogodzić się z dworem i powrócić do kraju. Dn. 2 I 1618 sejmik wiłkomierski obrał go swym posłem na sejm. Król ofiarował mu przed Wielkanocą 1618 r. kaszt. wileńską, a R. przysłany przywilej przyjął i podziękował 27 IV t.r. królowi, o czym doniósł bratu Krzysztofowi ze Smolzyna pod Gdańskiem. Objęcie urzędu uzależnił od przyjęcia przez króla «niektórych punktów». W październiku t.r. udał się R. z rodziną na dłuższy pobyt do Wilna, zimę 1618/19 spędził w Słucku, a w drodze powrotnej do Gdańska zatrzymała go ciężka choroba w Starejwsi na Podlasiu. Po wyzdrowieniu 28 IX 1619 wjechał uroczyście do Warszawy i nazajutrz witał się z parą królewską. Dn. 9 X t.r. wziął udział w rozmowach prowadzonych z przybyłym do Warszawy arcks. Karolem Habsburgiem, bpm wrocławskim i zarazem wielkim mistrzem krzyżackim, w sprawie ewentualnej polskiej interwencji na objętym wojną Śląsku i zezwolenia na werbunek lisowczyków przeciw Betlenowi Gaborowi. R. przeciwstawił się jako senator polityce króla i 18 X opuścił Warszawę udając się do Wilna. Wiosną 1620 przeniósł się do Gdańska do wynajętej od burmistrza Jana von der Linde kamienicy. Był nadal, mimo złego stanu zdrowia i zamiaru wyjazdu, niezwykle aktywnym przywódcą opozycji. Dn. 11 VI 1620 sporządził w Gdańsku testament w związku z zamiarem udania się «do cieplic w cudzych krajach leżących». Na jedynego opiekuna dzieci wyznaczył brata Krzysztofa. Wyjechał, zdaje się, tylko do Słupska opuszczając Gdańsk z racji panującej w nim zarazy. Jesienią t.r. rozeszły się pogłoski, że R. zamierza udać się na sejm (zwołany na 3 XI) z dużą siłą zbrojną, którą gromadzi jakoby przeciwko Tatarom. Zmarł 6 lub 7 XI 1620 w Czarlinie w Prusach Królewskich w domu swego sługi Czarlińskiego. Pogrzeb odbył się 16 II 1621 w Wilnie, po czym zgodnie z wolą zmarłego ciało złożono w zbudowanym przez niego zborze w Dubinkach.
Z pierwszego małżeństwa z Zofią Olelkowiczówną miał R. dziecko (lub dzieci) zmarłe wkrótce po urodzeniu. Z drugiego, z Elżbietą Zofią Hohenzollern, pozostawił troje dzieci: córki Elżbietę Eleonorę (ur. 5 V 1615 w Gdańsku – zm. 5 VIII 1633 w Dreźnie), i Zofię Agnieszkę (ur. 18 V 1618 w Smolzynie pod Gdańskiem – zm. w Dreźnie w r. 1637) oraz syna Bogusława (zob.). Czwarte dziecko, syn Jerzy, ur. w listopadzie 1618 zmarł w kilka dni po urodzeniu.
R. jest jednym z bohaterów powieści J. I. Kraszewskiego „Ostatnia z książąt Słuckich” (1841) oraz dramatu W. Syrokomli „Możnowładcy i sierota” (także pt. „Zofia księżniczka słucka”, 1859).
Portret olejny z XVII w., w: Gosudarstvennyj Istoričeskij Muzej w Moskvie (reprod. w: Matušakaite M., Portretas XVI–XVIIIa. Lietuvoje, Vil. 1984 nr XXXIX); Sztych Jakuba van der Heyden na podstawie portretu Jana van der Heyden (reprod. w: Dürr-Durski J., Daniel Naborowski, Ł. 1966 s. 81); Popiersie na medalu z 1617 r. wykonanego przez medaliera Chrystiana Malera lub Daniela Kellerthalera, w Muz. Narod. w W., Oddz. w Wilanowie (reprod. w: Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979 ilustr. 2); Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758]; – Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 155 (drzeworyt M. Starkmana); Niesiecki; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 335; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr. 1969 s. 312–13; Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984; tenże, Sejm z r. 1611, Wr. 1970; Dürr-Durski J., Daniel Naborowski. Monografia z dziejów manieryzmu i baroku w Polsce, Ł. 1966 s. 28, 31–3; Eichhorn K. F., Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech..., W. 1843 s. 11–19, 134 n.; Herbst S., Wojna inflancka 1600–1602, W. 1938; Janiszewska-Mincer B., Rzeczpospolita Polska w latach 1600–1603, Bydgoszcz 1984; Kallenbach J., Polacy w Bazylei w XVI w. Z metryk uniwersytetu bazylejskiego, w: Arch. do Dziej. Liter. i Oświaty w Pol. Kr. 1890 VI 67; Kot S., Sto lat polskich studiów i podróży kulturalnych do Genewy (1550–1650), „Przegl. Human.” R. 9: 1965 z. 3 s. 11–39, z. 4 s. 17–46; Kozłowski K., O powtórnym ożenieniu Zygmunta III, „Bibl. Warsz.” 1866 t. 3; tenże, Przed rokoszem 1598–1605, W. 1866; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1843 I 64; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce (1606–1609), Wr. 1960 cz. 1; tenże, W przededniu bitwy guzowskiej, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dra Janusza Wolińskiego, W. 1964 s. 179–89; Ochmann S., Sejmy z lat 1615–1616, Wr. 1970; Pietrzak J., Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620 i 1621, Wr. 1983; Schmitt H., Rokosz Zebrzydowskiego, Lw. 1858; Sobieski W., Pamiętny sejm, Londyn 1963; Sokołowski A., Przed rokoszem, Rozpr. PAU Wydz. Hist. Filoz., Kr. 1892 XV; Strzelecki A., Sejm z 1605 r., Kr. 1921; tenże, Udział i rola różnowierstwa w rokoszu Zebrzydowskiego, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935/6; Szelągowski A., O ujście Wisły, W. 1905; tenże, Walka o Bałtyk (1544–1621), Lw. 1904; Tyszkowski K., Odgłosy rokoszowe na Litwie, „Ateneum Wil.” R. 1: 1923 s. 34–54; tenże, Wojna o Smoleńsk, Lw. 1927 s. 60; Wisner H., Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978; tenże, Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII wieku, W. 1982; – Archiwum domu Sapiehów; Elementa ad fontium editiones, VI; Korespondencja Jana Karola Chodkiewicza, Wyd. W. Chomętowski, W. 1875 s. 81, 155–7; Listy J. Zamoyskiego do Radziwiłłów, „Kwart. Hist.” R. 4: 1890; Łubieński S., Opera posthuma, Antwerpia 1643; Przestroga o tytulech i dignitarstwach cudzoziemskich w Polskim królestwie i w Państwach do niego należących anno MDCXXXIV; Relationes tres in obitum trium Illustriss. Ducum Radivilorum..., Brunsbergae 1603; [Radziwiłł K.], Księcia Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Script. Rer. Pol., VIII (Archiwum domu Radziwiłłów); – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II, teka 4 nr 425, 507, 514, 515, 516, 542, 700 księgi 12, 13, 63, 64, teka 5 nr 543, Dz. XI nr 8, Dz. V teka 104, nr 4694, Arch. publ. Potockich rkp. 31 (diariusz sejmu 1605 r.); B. Czart.: rkp. 335 k. 376–377, rkp. 341 k. 309, rkp. 343 k. 19 (diariusz zjazdu lubelskiego), rkp. 339 k. 376v.–377, rkp. 378 nr 38, k. 279–285 (testament); B. Jag.: rkp. 107 k. 102; B. Kórn.: rkp. 1069 k. 38, rkp. 1304 k. 94 n.; B. Ossol.: rkp. 1851/I (korespondencja R-a); B. PAN w Kr.: rkp. 1910 k. 458 n. (diariusz kampanii guzowskiej); B. Raczyńskich: rkp. 75 k. 93 n.
Tadeusz Wasilewski